Δημοκρατία στην αρχαία Αθήνα

Η λέξη δημοκρατία προέρχεται από τις αρχαίες ελληνικές λέξεις δῆμοςπου σήμαινε λαός και κράτος που σήμαινε ισχύς, εξουσία.

Δεν μπορώ να επαινέσω το πολίτευμα που επέλεξαν οι Αθηναίοι, επειδή αντιμετωπίζει τους κοινούς ανθρώπους καλύτερα από τις πλούσιες ανώτερες τάξεις. Αλλά, αυτό θεωρούν σωστότερο εκείνοι, και θα δείξω πόσο καλά διατηρούν αυτό το σύστημα.

Το πρώτο πράγμα που θέλω να πω είναι ότι στην Αθήνα θεωρείται δίκαιο οι φτωχοί και ο λαός γενικώς, να έχουν μεγαλύτερη εξουσία από όσους έχουν πολλά χρήματα και από όσους έχουν σπουδαία καταγωγή. Αυτή είναι η εξήγηση που δίνω: οι άνθρωποι του λαού κωπηλατούν στα πλοία και κάνουν ισχυρό το κράτος. Σκεφτείτε απλώς τους πηδαλιούχους, τους χρονομέτρες, τους στρατιωτικούς διοικητές, τους φρουρούς και τους ναυπηγούς· αυτοί είναι που κάνουν το κράτος ισχυρό περισσότερο από όσο οι οπλίτες, οι υψηλής καταγωγής και οι σημαντικότεροι άνθρωποι.

Επειδή έτσι έχουν τα πράγματα, φαίνεται δίκαιο να έχει ο καθένας πρόσβαση στα κυβερνητικά αξιώματα, και σε όσα καταλαμβάνονται μετά από κλήρωση και σε όσα καταλαμβάνονται μετά από εκλογή, κι ακόμη φαίνεται δίκαιο ο καθένας να δικαιούται να εκφράζει μεγαλοφώνως την γνώμη του.

Γερο-Ολιγαρχικός 1 και 2 (αποσπάσματα)

Η αθηναϊκή δημοκρατία είχε διάφορα όργανα: την συνέλευση (Ἐκκλησία τοῦ δήμου), όπου μετείχαν όλοι οι πολίτες, τα δικαστήρια ενόρκων, το Συμβούλιο (Βουλὴ) τῶν Πεντακοσίων και το Συμβούλιο του Ἀρείου Πάγου. Υπήρχαν επίσης οι επικεφαλής αξιωματούχοι: οι ἅρχοντες και οιστρατηγοί. Μαζί με τα όργανα που αναφέραμε οι αξιωματούχοι φρόντιζαν για τις κρατικές υποθέσεις: δημόσια οικονομικά, νομοθεσία, θρησκευτικά θέματα, εκδίκαση υποθέσεων, οργάνωση εκλογών και διακρατικές σχέσεις.

Ο τρόπος με τον οποίο διευθυνόταν το κράτος διαμορφώθηκε στην διάρκεια πολλών ετών. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου άλλα όργανα της δημοκρατίας απέκτησαν πρόσθετη ισχύ και άλλα απώλεσαν μέρος της ισχύος τους.

α) Δικαίωμα του πολίτη και Ἐκκλησία τοῦ Δήμου

Στην αθηναϊκή δημοκρατία οι αποφάσεις λαμβάνονταν στην Συνέλευση όλων των πολιτών ( Ἐκκλησία τοῦ Δήμου).

Δικαίωμα του πολίτη

Για να θεωρηθεί κάποιος πολίτης, έπρεπε να είναι άνδρας, γεννημένος ελεύθερος και όχι δούλος, και αυτόχθονας (γεννημένος στην Αθήνα). Γυναίκες, δούλοι και ξένοι δεν είχαν θέση στο σώμα των πολιτών.

Ο απλούστερος ορισμός του πολίτη είναι εκείνου ο οποίος μετέχει στην κυβέρνηση και στην απονομή της δικαιοσύνης.

Αριστοτέλης: Πολιτικά 1275a.

Κατά την θητεία του άρχοντα Αντιδότου [451 π.Χ.], λόγω του μεγάλου αριθμού των πολιτών, ψήφισαν πρόταση του Περικλή να θεωρείται πολίτης ο άνδρας που είχε γεννηθεί από δύο γονείς που ήταν γεννημένοι πολίτες.

Αριστοτέλης: Άθηναίων πολιτεία 26.

Η Ἐκκλησία τοῦ Δήμου

Η δημοκρατία στην Αθήνα αναπτύχθηκε καθώς διευρύνονταν συν τω χρόνω οι εξουσίες της Ἐκκλησίας τοῦ Δήμου.

Στο απόσπασμα ο Σωκράτης παρακινεί έναν νεαρό να μη ντρέπεται να μιλήσει δημόσια στην Ἐκκλησία. Το επιχείρημά του υποδηλώνει το φάσμα των ανθρώπων που μετείχαν στην Ἐκκλησία τοῦ Δήμου.

Δεν είσαι ντροπαλός με τους εξαιρετικά έξυπνους ανθρώπους. Ούτε είσαι νευρικός με τους ανθρώπους που έχουν μεγάλη επιρροή. Μολαταύτα δεν έχεις τα κότσια να μιλήσεις μπροστά σε όσους είναι λιγότερο έξυπνοι και δεν διαθέτουν καμιά επιρροή. Σίγουρα δεν πολυντρέπεσαι, όταν συναντάς καθαριστές και βαφείς, υποδηματοποιούς, ξυλουργούς, αγρότες, εμπόρους και μαγαζάτορες; Γιατί, αυτοί είναι οι άνθρωποι που απαρτίζουν την Συνέλευση.

Ξενοφών: Ἀπομνημονεύματα 3.7.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η Ἐκκλησία τοῦ Δήμου συνεδρίαζε 40 φορές ετησίως. Δεν διαθέτουμε καμιά κανονική έκθεση για κάποια συνεδρίασή της, αλλά μερικές λεπτομέρειες από τα έργα του Αριστοφάνη μας αφήνουν να σχηματίσουμε μια κάποια εικόνα. Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι από την αρχή της κωμωδίας του Ἀχαρνῆς, με την οποία κέρδισε την πρώτη θέση στα Λήναια του 425 π.χ., στην πρώτη περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.).

Δικαιόπολις: Δεν έχω νιώσει τέτοιο τσούξιμο από τότε που μεγάλωσα αρκετά για να μπορώ να πλένομαι μόνος μου και μου έμπαινε όλο το σαπούνι στα μάτια. Συγκάλεσαν Ἐκκλησία τοῦ Δήμου με την ανατολή του ήλιο, και να’τη η Πνύκα – έρημη. Ψιλοκουβεντιάζουν όλοι στην Αγορά, και περιφέρονται κείθε-δώθε για να αποφύγουν το σκοινί με την κόκκινη μπογιά. Ούτε οι πρυτάνεις δεν έχουν έρθει· θα καταφτάσουν αργοπορημένοι και δεν μπορείτε να βάλετε με τον νου σας πώς θα σπρώχνουν με χέρια και με πόδια για να φτάσουν στα πρώτα καθίσματα – ορδές από δαύτους ορμώντας όλοι μαζί και ταυτοχρόνως. Κι όσο για την ειρήνη, δεν δίνουν δεκάρα. Φτωχιά μου αρχαία πόλη!

Έτσι, να’μια, απολύτως έτοιμος να μπήξω τις φωνές, να διακόψω τους ομιλητές και να τους περιλούσω με βρισιές, σε περίπτωση που κάποιοι υποστηρίξουν οτιδήποτε άλλο εξόν της ειρήνης. Α! να’τοι κι οιπρυτάνεις, τώρα που μεσημέριασε! Δεν σας το΄λεγα; Ακριβώς όπως το είπα – σπρώχνουν με χέρια και με πόδια για μια θέση στη μόστρα.

Κήρυκας: Προχωρείτε προς τα εμπρός! Κινηθείτε, εισέλθετε στην καθαγιασμένη περιοχή! Ποιος επιθυμεί να απευθυνθεί στον λαό;

Αριστοφάνης: Ἀχαρνῆς στ. 17-27, 37-44

β) Η Βουλὴ τῶν Πεντακοσίων

Τα 500 μέλη της Βουλῆς (πενήντα από καθεμιά φυλή) επιλέγονταν με κλήρο. Κάθε φυλὴ εκ περιτροπής αναλάμβανε την προεδρία, αναλάμβανε δηλαδή καθήκοντα πρυτανεύουσας φυλῆς. Οι 50 εκπρόσωποί της τότε ονομάζονταν Πρυτάνεις. Όσο διαρκούσε η θητεία τους δειπνούσαν όλοι μαζί στο Πρυτανεῑον, που στεγαζόταν στην Θόλον. Τα χρήματα για το δείπνο των Πρυτάνεων καταβάλλονταν από το δημόσιο ταμείο. Στην συνέχεια συγκαλούσαν  την Βουλὴ και την Ἐκκλησία τοῦ Δήμου. Οι 50 πρυτάνεις επέλεγαν με κλήρο έναν από την ομάδα τους ως πρόεδρο με καθήκοντα που διαρκούσαν μιαν ημέρα και μια νύχτα. Ο επικεφαλής των Πρυτάνεων έπρεπε να διανυκτερεύσει στην Θόλον, και επέλεγε  το 1/3 τωνΠρυτάνεων να μείνουν μαζί του για την νύχτα.

Αριστοτέλης: Ἀθηναίων πολιτεία 43-44.

Η Βουλὴ θέτει υπό κρίση τους περισσότερους κυβερνητικούς αξιωματούχους, ιδίως εκείνους που έχουν διαχειριστεί δημόσιο χρήμα. Οι ιδιώτες μπορούν να καταθέσουν στοιχεία εναντίον όποιου αξιωματούχου θέλουν και να τον κατηγορήσουν ότι δεν ενήργησε σύμφωνα με τον νόμο. Αν η Βουλήκαταλήξει ότι ο υπό κατηγορία αξιωματούχος είναι όντως ένοχος, τότε εκείνος με την σειρά του έχει το δικαίωμα να θέσει την υπόθεσή του ενώπιον κανονικού δικαστηρίου.

Η Βουλή, επομένως, δεν ασκεί την ανώτατη εξουσία, αλλά εξετάζει και αποφασίζει προκαταρτικά, προτού φέρει μια υπόθεση ενώπιον του λαού. Ο λαός δεν μπορεί να ψηφίσει για τίποτε, αν αυτό προηγουμένως δεν έχει συζητηθεί στην Βουλή και δεν έχει αναγραφεί από τους Πρυτάνεις στην ημερήσια διάταξη της Ἐκκλησίας τοῦ Δήμου.

Αριστοτέλης: Ἀθηναίων πολιτεία 43-45.

Αρχαιολογικές μαρτυρίες

Στα αρχαία Ελληνικά Θόλος σημαίνει κυκλικό κτίσμα. Η Θόλος  στηνἈγορὰ της Αθήνας χρονολογείται από τα ευρήματα κεραμικής περί το 470-460 π.Χ., και έχει διάμετρο 18,33 μέτρα. Στην περιοχή του κτιρίου βρέθηκαν θραύσματα από τα κεραμικά αγγεία που χρησιμοποιήθηκαν σε γεύματα των Πρυτάνεων. Πρόκειται για απλά μελαμβαφή αγγεία: σκύφους, κοτύλες, οινοχόες. Στον εξωτερικό πυθμένα αρκετών είναι χαραγμένα τα γράμματα ΔΕ, δηλαδή τα αρχικά της λέξης δε̄μόσιον, δηλαδή δημόσιον, δημόσια περιουσία. Η Θόλος έχει ανεγερθεί επάνω στα ερείπια μιας μεγάλης ιδιωτικής κατοικίας, που πιθανώς ανήκε στον τύραννο Πεισίστρατο.

Δίπλα στην Θόλον βρίσκεται το Βουλευτήριον. Τα ερείπια είναι λιγοστά, αλλά οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι αυτό κτίστηκε γύρω στο 500 π.Χ. Αν κάθε κάθισμα είχε πλάτος μισό μέτρο, τότε η  κεντρική αίθουσα χωρούσε 500 ανθρώπους καθισμένους στις τρεις πλευρές της.

γ) Οι ἄρχοντες

Πριν από την κλασική εποχή οι άρχοντες, που διοικούσαν την Αθήνα, επιλέγονταν από τους ευγενείς και τους πλουσίους. Στην αρχή διατηρούσαν το αξίωμά τους διά βίου, αλλά αργότερα [περίπου το 700 π.Χ.] διατηρούσαν το αξίωμά τους για 10 χρόνια.

Αριστοτέλης: Ἀθηναίων πολιτεία 3

Ο άνδρας που επιλεγόταν να είναι ο επικεφαλής των υπολοίπων έδινε το όνομά του στο έτος, ήταν δηλαδή ο ἐπώνυμος ἄρχων, και, αν οι Αθηναίοι ήθελαν να δώσουν μια χρονολογία, έλεγαν «Ἐπί ἄρχοντος …». Έχουν διασωθεί ως τις ημέρες μας κατάλογοι σε μαρμάρινες πλάκες με ονόματαἐπωνύμων ἀρχόντων. Πολλές από αυτές τις μαρμάρινες επιγραφές βρίσκονται στο Επιγραφικό Μουσείο, δίπλα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στην Αθήνα.

Την εποχή του Σόλωνα [594 π.Χ.] οι ἄρχοντες είχαν την εξουσία να εκδίδουν τελεσίδικες αποφάσεις στις δίκες, και δεν αρκούνταν, όπως τώρα, στο έργο της προκαταρτικής ακρόασης.

Αριστοτέλης: Ἀθηναίων πολιτεία 3

Σπάραγμα μαρμάρινης κληρωτίδος. Στοά Αττάλου, Αγορά αρχαίας Αθήνας.

Μολονότι αρχικά προέρχονταν μόνον από τις πλούσιες οικογένειες, οι ἄρχοντες στην πραγματικότητα ψηφίζονταν από τον λαό. Άνδρες όπως ο Σόλων, ο Κλεισθένης και ο Θεμιστοκλής διετέλεσαν ἄρχοντες. Ωστόσο, μια αλλαγή έγινε σε αυτό το σύστημα κατά την περίοδο μεταξύ των δύο Περσικών πολέμων.

Όταν ἐπώνυμος ἄρχων ήταν ο Τελέσινος [487/486 π.Χ.], επέλεξαν τους εννέα άρχοντες με κλήρο, φυλή την φυλή, από ένα σύνολο 500 πολιτών, οι οποίοι είχαν προηγουμένως αναδειχτεί από τους πολίτες κάθε περιοχής.

Αριστοτέλης: Ἀθηναίων πολιτεία 22

Εκτός από νομικά ζητήματα, οι ἄρχοντες είχαν την ευθύνη για αρκετά θρησκευτικά ζητήματα και λατρευτικές εκδηλώσεις, καθώς και για την ανάθεση λειτουργιῶν στους εύπορους πολίτες.

δ) Ο  Ἄρειος Πάγος

[Την εποχή του Σόλωνα] το συμβούλιο του Ἀρείου Πάγου ήταν υπεύθυνο για την επίβλεψη της εφαρμογής των νόμων, αλλά στην πραγματικότητα ήλεγχε τις σημαντικότερες υποθέσεις της πολιτείας, με την ανώτατη εξουσία να τιμωρεί τους παραβάτες και να επιβάλει ποινές. Αυτό συνέβαινε επειδή τα μέλη του Ἀρείου Πάγου είχαν διατελέσει ἄρχοντες, και οι ἄρχοντες προέρχονταν από τις πλούσιες και σημαντικές οικογένειες.

Αριστοτέλης: Ἀθηναίων πολιτεία 3

Το συμβούλιο του Ἀρείου Πάγου είχε καλή φήμη την εποχή των Περσικών πολέμων και λέχθηκε ότι κράτησε το αθηναϊκό πολίτευμα «καλοκουρδισμένο».

Αριστοτέλης: Πολιτικά 1304a 25

Ένα αποτέλεσμα της επιλογής ἀρχόντων με κλήρο ήταν η βαθμιαία αλλαγή του Συμβουλίου του Ἀρείου Πάγου. Με την πάροδο του χρόνου κατέληξε να περιλαμβάνει περισσότερους ανθρώπους που είχαν επιλεγεί με κλήρο απ΄ότι ανθρώπους που είχαν ψηφιστεί.

Μετά από τις μεταρρυθμίσεις του 462 π.Χ. (Κλεισθένης), ο Ἄρειος Πάγοςέμεινε με μόνη αρμοδιότητα την εκδίκαση υποθέσεων ανθρωποκτονίας, τραυματισμού και εμπρησμού.

ε) Τα δικαστήρια

Πριν από την κλασική εποχή οι ἄρχοντες και ο Ἄρειος Πάγος φαίνεται ότι είχαν την ύπατη εξουσία σε νομικά θέματα. Ωστόσο, την εποχή του Σόλωνα υπήρχε και ένα λαϊκό δικαστήριο, όπου κάθε πολίτης μπορούσε να καταφύγει εναντίον οποιασδήποτε απόφασης θεωρούσε άδικη. Αυτό το δικαστήριο ήταν αρχικά η συγκέντρωση όλων των πολιτών, αργότερα όμως οι ένορκοι επιλέγονταν με κλήρο ως αντιπρόσωποι όλων των πολιτών. Αυτό το σύστημα δικαστηρίων με ενόρκους, κοινό στις σημερινές δημοκρατίες, εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα.

Λέγεται ότι αυτό που έδωσε μεγάλη εξουσία στις μάζες υπήρξε το δικαίωμα να καταφεύγει ο πολίτης σε δικαστήριο ενόρκων.

Αριστοτέλης: Ἀθηναίων πολιτεία 9

Ο Περικλής ήταν ο πρώτος που εισήγαγε την πληρωμή των ανθρώπων που προσέφεραν υπηρεσίες σε δικαστήρια ενόρκων. Ήταν ένας τρόπος να γίνει αρεστός στους πολλούς και να απαντήσει στο μοίρασμα αμοιβών από τον Κίμωνα σ’όσους από τους φτωχότερους πολίτες ήθελε να κάνει οπαδούς του. Ορισμένοι κατηγορούν τον Περικλή και ισχυρίζονται ότι τα δικαστήρια άρχισαν πλέον να χειροτερεύουν, επειδή οι πολλοί ταπεινοί άνθρωποι και όχι οι λίγοι αξιοσέβαστοι είχαν περισσότερες πιθανότητες να κληρωθούν δικαστές. Επιπλέον ήταν μετά από αυτό το μέτρο που άρχισε η δωροδοκία ενόρκων.

Ἀριστοτέλης: Ἀθηναίων πολιτεία 27

 Η αμοιβή για συμμετοχή σε δικαστήριο ήταν 2 ὀβολοί, και αργότερα έγινε 3 ὀβολοί. Ορισμένοι πολίτες είχαν την δυνατότητα να κερδίσουν περισσότερα χρήματα από αυτά του ημερήσιου μισθοῦ ασκώντας άλλες δραστηριότητες. Έτσι υπήρξε η τάση τα δικαστήρια να έχουν πολύ περισσότερους ηλικιωμένους, αφού αυτοί δύσκολα μπορούσαν να ασκήσουν κάποιαν άλλη πιο επικερδή δραστηριότητα. Αυτή η κριτική ασκείται από τον Αριστοφάνη, στους Σφῆκες, που ανέβηκε στο θέατρο το 422 π.Χ.

Αγόρι: Θα μου δώσεις κάτι, πατέρα, αν σε παρακαλέσω;

Πατέρας: Ασφαλώς, γιέ μου. Πες μου, τι καλό πράγμα θέλεις να σου αγοράσω; Υποθέτω ότι θα ήθελες μερικούς αστραγάλους για να παίζεις.

Αγόρι: Όχι. Θα ήθελα μερικά σύκα. Είναι πολύ πιο γλυκά.

Πατέρας: Να με κρεμάσουν, αν το κάνω!

Αγόρι: Τότε δεν θα βαδίσω άλλο μαζί σου.

Πατέρας: Κοίτα, μ’αυτό τον άθλιο δικαστικό μισθό πρέπει να αγοράσω ένα γεύμα, ξύλα για τη φωτιά και κρέας για τους τρεις μας – κι εσύ μου θέλεις σύκα!

Αγόρι: Πατέρα, αν ο ἄρχοντας αποφασίσει ότι δεν θα συνεδριάσει το δικαστήριο σήμερα, πού θα βρούμε να αγοράσουμε το φαγητό μας; Υπάρχει καμιά περίπτωση … ;

Αριστοφάνης: Σφῆκες 291 κε.

Ο Αριστοτέλης αναφερόμενος στην αρχή της Δηλιακής Συμμαχίας γράφει ότι οι εισφορές των Συμμάχων χρησιμοποιήθηκαν από τους Αθηναίους για την πληρωμή 6.000 πολιτών που συμμετείχαν με κλήρο στην εκδίκαση υποθέσεων.

Στις περισσότερες περιπτώσεις τα 6.000 μέλη της Ἡλιαίας διαρούνταν σε μικρότερα τμήματα. Η μόνη πληροφορία που διαθέτουμε γι’αυτήν την πρακτική είναι ένας δικανικός λόγος του 5ου αι., όπου αναφέρονται 700 μέλη δικαστηρίου. Διαθέτουμε πολλές περισσότερες πληροφορίες για τον 4ο αι. π.Χ., οπότε φαίνεται ότι ο σταθερός αριθμός τμήματος της Ἡλιαίαςείναι 501 μέλη. Για ορισμένες πολύ σοβαρές υποθέσεις μπορούσαν να συγκληθούν 2-3 τμήματα.

Σε αντίθεση με τους ενόρκους στα σημερινά δικαστήρια, οι αθηναίοι δικαστές έπρεπε να ψηφίσουν άμεσα την απόφαση που προέκριναν με βάση την ακροαματική διαδικασία. Δεν υπήρχε δικαστής που να συμπυκνώνει για χάρη των ενόρκων την υπόθεση ούτε προβλεπόταν χρόνος για συζήτηση μεταξύ των ενόρκων πριν από την έκδοση της απόφασή τους.

στ) Οι στρατηγοί

Ασκώντας κριτική ο Θουκυδίδης, θαυμαστής κατά τα άλλα του Περικλή αλλά αντίπαλος των Δημοκρατικών, έγραψε με αφορμή την διαρκή επί 10 έτη εκλογή του στο αξίωμα του στρατηγού: …λόγῳ μὲν δημοκρατία ἔργῳ δὲ ἑνὸς ἀνδρὸς ἀρχή….

Δεν γνωρίζουμε κάτι γιαστρατηγοὺς πριν από την εποχή του Κλεισθένη (507 π.Χ.), και πιθανώς το αξίωμα αυτό συνδέεται με την αναδιοργάνωση των Αθηναίων σε 10 φυλές. Αρχικά, υπήρχε έναςστρατηγὸς από κάθε φυλή, αλλά αργότερα επιλέγονταν από το σύνολο των πολιτών.

Σε προηγούμενες εποχές όλοι οι σημαντικοί ηγέτες του λαού ήταν ἄρχοντες, αλλά την εποχή του Κίμωνα και του Περικλή η κατάσταση είχε αλλάξει, και οι ηγέτες του λαού γίνονταν στρατηγοὶ αντίἄρχοντες. Μολονότι οιἄρχοντες διατήρησαν κάποια από τα αρχαία νομικά και θρησκευτικά καθήκοντα, οιστρατηγοὶ τους υπερσκέλισαν ως ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές. Επίσης, οιστρατηγοὶ αποφάσιζαν για την ετήσια ανάθεση σε πλούσιους αθηναίους πολίτες της τριηραχίας, μιας σημαντικής λειτουργίας.

Υπάρχουν κάποιες κυβερνητικές θέσεις που μπορούν να φέρουν είτε ασφάλεια είτε κινδύνους για όλον τον λαό, αναλόγως προς την ποιότητα των ανθρώπων που τις κατέχουν. Ο λαός δεν διεκδικεί να αναλάβει τέτοιες θέσεις. Δεν νομίζουν ότι μπορούν να αναλάβουν με κλήρωση την θέση του στρατηγοῦή την αρχηγία του ιππικού. Ο λαός αντιλαμβάνεται ότι θα κερδίσει πολλά περισσότερα, αν δεν αναλάβει τέτοιες θέσεις, και γι’αυτόν τον λόγο επιτρέπει τέτοιες θέσεις να τις αναλαμβάνουν οι πιο ισχυροί πολίτες.

Γερο-Ολιγαρχικός 3 (αποσπάσματα)

Κάθε μήνα γίνεται μια ψηφοφορία για να διαπιστώσουν αν οι στρατηγοί εκτελούν όπως πρέπει τα καθήκοντά τους. Αν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας είναι εναντίον κάποιου, αυτός οδηγείται σε δίκη. Αν καταδικαστεί, ο λαός αποφασίζει ποια θα είναι η ποινή ή το πρόστιμό του· αλλά, αν αθωωθεί αναλαμβάνει και πάλι καθήκοντα. Κατά την θητεία τους οι στρατηγοὶ μπορούν να τιμωρήσουν οποιαδήποτε απόκλιση από την πειθαρχία με φυλάκιση, απόλυση ή πρόστιμο – μολονότι η επιβολή προστίμου δεν συνηθίζεται.

Αριστοτέλης: Ἀθηναίων πολιτεία 61

Και μια ιδιοτυπία του δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας: ὀστρακισμός

ὀστρακίζω: αποκλείω· αρνούμαι οποιαδήποτε σχέση με κάποιον.

Η σύγχρονη έννοια της λέξης οστρακίζω έχει πιο γενική σημασία από ότι είχε στην αρχαία Ελλάδα. Τον 5ο αι. π.Χ. ὀστρακισμὸς σήμαινε μια μορφή εξορίας. Η λέξη στα ελληνικά προήλθε από το ὄστρακον, δηλαδή σπασμένο κομμάτι κεραμικού αγγείου.

Για να σχηματίσουμε μια γενική εικόνα, η διαδικασία είχε ως εξής. Κάθε άνδρας έπαιρνε ένα ὄστρακονκαι έγραφε το όνομα του πολίτη για τον οποίο είχε την άποψη ότι έπρεπε να απομακρυνθεί από την πολιτεία. Ύστερα το πήγαινε στην στην Ἀγορά, σε ένα σημείο που σημαδευόταν με ένα ξύλινο κιγκλίδωμα. Οι ἄρχοντες πρώτα απ’όλα καταμετρούσαν το σύνολο των ὀστράκων που είχαν αποθέσει οι πολίτες. Αν υπήρχαν λιγότερα από 6.000 όστρακα, τότε δεν γινόταν κανένας ὀστρακισμός. Ύστερα χώριζαν τα ὄστρακα αναλόγως προς το όνομα που ήταν γραμμένο σ’αυτά, και τέλος, ο πολίτης του οποίου το όνομα ήταν το πρώτο σε αριθμό ὀστράκων εξοριζόταν για 10 χρόνοια. Ο οστρακιζόμενος διατηρούσε, πάντως, το δικαίωμα να εισπράττει το εισόδημα από την αξιοποίηση της περιουσίας του.

Πλούταρχος: Βίοι παράλληλοι, Αριστείδης 7

Τρία όστρακα με ψήφους για Αθηναίους πολιτικούς. Από πάνω προς τα κάτω γράφουν: Περικλής Ξανθίππου, Κίμων Μιλτιάδου και Αριστείδης Λυσιμάχου

Οι Αθηναίοι δεν ήταν οι μόνοι που είχαν ὀστρακισμό· Αργείοι, Μιλήσιοι και Μεγαρείς είχαν και εκείνοι ὀστρακισμό. Σχεδόν όλοι οι πιο πετυχημένοι άνδρες οστρακίστηκαν: ο Αριστείδης, ο Κίμων, ο Θεμιστοκλής, ο Θουκυδίδης.

Αριστοφάνης: Σφῆκες στι. 855 (αρχαίος σχολιαστής)

Ο Πλούταρχος αναφέρει πως ο Αριστείδης ήταν παρών στον οστρακισμό του, όταν ένας αγράμματος άνθρωπος του έδωσε ένα ὄστρακον, και του ζήτησε να γράψει το όνομα «Αριστείδης». Ο Αριστείδης εξεπλάγη και ρώτησε τον άνθρωπο τι είχε κατά του Αριστείδη. «Τίποτε απολύτως», απάντησε εκείνος, «απλώς σιχάθηκα να ακούω να τον αποκαλούν ‘ο δίκαιος’». Ο Αριστείδης δεν είπε τίποτε και έγραψε το όνομά του στο ὄστρακον.

Αρχαιολογικές μαρτυρίες

Περισσότερα από 1.000 όστρακα έχουν βρεθεί ως σήμερα στην αθηναϊκήἈγορά, και αρκετές χιλιάδες στην ευρύτερη περιοχή της. Μια ομάδα 190ὀστράκων ήρθε στο φως στην νοτιο-ανατολική γωνία της Ἀγορᾶς. Καθένα από αυτά έφερε το ίδιο όνομα, «Θεμιστοκλής»  – αλλά οι ειδικοί απέδειξαν ότι και τα 190 είχαν γραφτεί το πολύ από 14 διαφορετικούς ανθρώπους μόνον. Ήταν ένα ασυνήθιστο εύρημα, καθώς κάθε συγκεκριμένο ὄστρακον θα έπρεπε να γράφεται από έναν συγκεκριμένο πολίτη.